खालील फोटोत दाखवल्याप्रमाणे जिवामृत बनवण्यासाठी लागणारे साहित्य वापरावे.
दोन दिवस त्यास सकाळ संध्याकाळ घडाळ्याच्या काट्या प्रमाणे एकदा व त्याच्या उलट ते फिरवावे, सावलीत ठेवावे.
एक लिटर द्रावणाला पाच लिटर पाणी टाकून कुंडीला पुरेल एवढे द्रावण द्यावे.
वेल छान आहे. पण बोटाएवढे फळ लागली की ते पिवळे पडून गळून जातात किंवा सडून पडून जातात. ही नेहमीची समस्या आपल्या घरी लावलेल्या वेलीबाबत होत असते. यावर उपाय काय करावा याची नेहमी चिंता असते.
याची कारणे काय आहेत. याचा आपण पहिल्यांदा शोध घेतला पाहिजे. व त्यानुसार त्यावर उपाय योजना करणे गरजेचे असते.
योग्य रितीने खतांचे नियोजन केल्यास वरील साधनांमधेही फळे कमी येतात पण उत्तम प्रकारे वाढतात. मुळांजवळ हवा खेळती ठेवा. पाण्याचा निचरा होईल याची काळजी घ्या.
आपण घाईगडबडीत पिवळी झालेली फळे काढून टाकतो. पण ते फळ चिरून, तोडून त्याचे भिंगाखाली निरीक्षण करावे. अभ्यास होतो.
तर या फळमाशीचे अस्तित्व हे बाराही महिने असते. खास करून जेथे नैसर्गिक शेती अथवा भाजीपाल्याची बाग फुलवली जाते. यावर उपाय म्हणजे वेळोवेळी गोमुत्र पाणी, दशपर्णी यांची फवारणी करावी. तसेच यावर रामबाण उपाय म्हणजे ह्यूमिक जल या द्रावणाची वस्त्रगाळ करून फवारणी करावी. याचे प्रमाण साधारण एक लिटर पाण्यात १०० एम.एल. द्रावण घ्यावे.
यातील सुक्ष्म अशा आंबट गंधामुळे ही कीड दुर पळते. फवारणी ही सायंकाळच्या वेळेत करावी. तसेच योग्य पोषणामुळे वेलाची प्रतिकार शक्ती वाढते. कीडीनां ते बळी पडत नाही. ह्यमिक जल आमच्याकडे उपलब्ध होईल.
फळमाशीचा बंदोबस्त करण्यासाठी पिवळे चिकट सापळेचाही वापर करता येतो. तसेच प्रकाश सापळे आपण लावू शकता.
यासाठी बागेत पिवळ्या रंगाचा बल्ब हा जमीनीपासून २-३ फूटांवर टांगावा. त्याखाली खराब झालेले गाडीचे ऑईल ताटामधे ठेवावे. सायंकाळी ६ ते रात्री १० पर्यंत हा बल्ब पेटवावा. त्यात तुम्हाला सारी शत्रु किटक जमा झालेले दिसतील. रात्री १० नतंर या बल्ब बंद करावा. कारण रात्री १० नंतर मित्र किटकांचा वावर सुरू होतो.
हे उपाय खात्रीशिर आहेत. ते करून बघा. आपल्याला त्याचे नक्कीच परिणाम दिसून येते.
संदीप चव्हाण, गच्चीवरची बाग, नाशिक.
http://www.gacchivarchibaug.in
ह्युमिक जल
आपण सारे आपल्या बागेबद्दल जागृत असतो. जणू काही आपली ती बाळंच असतात. त्यांना वेळेवर खाऊ पिऊ घालणं हे आपलं काम बाकी सारं पुढचं काम निसर्ग सांभाळतोच. झाडांना खतपाणी वेळेवर देणं हे आपल्या हातात असतं नि हातचं काहीच राखून न ठेवता ते परतं निस्वार्थपणे दान करणं हा निसर्गाचा स्वभाव.
हे खताचं देन आपण कधी कधीच करतो पण त्यात नियमितता, सातत्यता राखल्यास माती सुपिक व उत्पागकही होते. या देण्यातही आपल्याला विविधता सांभाळावी लागतो. यात तोच तोच पणा आल्यास मातीतील घटक हे (पी.एच) थोडक्यात मातीचा सामू स्थिर होतात. मग आपल्याला प्रश्न पडतो की इतकं सारं वेळेवर देवूनही झाडांना फळं, फुलं, वाढ का दिसत नाही. साहजिकच आहे. एकच प्रकारची खतं टाकल्यामुळे माती अनुत्पादक होण्याची शक्यता वाढते. कारण माती ही अल्कलीक व असिडिक होण्याची शक्यता असते. त्यामुळे झांडाना दिली जाणारी खतात विविधता आणणे गरजेचे असते. त्यात द्राव्य खते व विद्राव्य खते हे द्यावी लागतात.
झाडांचे अमृत म्हणून त्यांना जिवामृत हे देत असतो व ते वेळोवेळी देणं गरजेचं असतही. जिवामृत हे जमीनीत दिल्यानंतर काही कालांनंतर त्यातील जिवाणू हे मृत पावतात व त्यांचे खत झाडांना मिळते. (जिवामृताचे खताचे उपयोग व त्याची माहिती स्वतंत्र लेखात दिलीच आहे) जिवामृतामुळे झाडांना पालवी फुटणे, फुटवा येणे, फुले येणे, फळांची वाढ होणे, फळे गोड व मधूर होतात.
नियमित पणे जिवामृत देवूनही कधी कधी परिणाम दिसून येत नाही. अशा वेळेस व अशा ठिकाणी ह्यूमिक जल वापरणे गरजेचे आहे. विशेषतः व्हेजेटेबल फॉरेस्टसाठी गच्चीवर अथवा जमीनीवर एरोब्रिक्स पध्दतीने केलेल्या वाफ्यामधे इंच इंच जागेवर बियाणे लागवड करणे गरजेचे असते. जिवामृत व नैसर्गिक खतांचा वापर करूनही अशा जागेत बियाणं न रूजणं, रोपे वाढत नाही, झाडांचे सर्व लाड करूनही काहीच बदल दिसत नसल्यास अशा वेळेस समजावे की मातीचा पी. एच. (सामू) स्थिर झाला आहे. अशा वेळेस ह्यूमिक जल या एक लिटर द्रावणात पाच लिटर पाणी टाकून दे हातांने एरोब्रिक्स पध्दतीने शिंपडावे किंवा कुंडीला द्यावे, माती काही दिवसातच सजीव होते. भुसभुशीत होते. मागील काही प्रयोगावरून असे जाणवले आहे की काळा मावा व सफेद मावा हा सुध्दा नष्ट होते. तसेच महत्वाची गोष्ट म्हणजे आपण बागेला देत असलेल्या खतांचे सुक्ष्म पातळीवर विघटन करून ते झाडांना पुरवण्याचे काम करत असते. थोडक्यात ह्यूमिक जल हे खतांची प्रक्रिया करणारे प्रेरक आहे. त्यामुळे ह्यूमिक जलचा वापर आपण दोन जिवामृताच्या पाळीमधे एकदा वापरावयास हरकत नाही.
ह्यूमिक जल हे सफेद रंगाचे असते. त्यास आंबट दही सारखा गंध असतो. ही बाटली वापरतांना नेहमी हलवून वापरावी म्हणजे तळाशी बसलेले घटक पाण्यात निट मिसळतात. तुम्हाला हयुमिक जल हवे असल्यास संपर्क साधावा. २२ रू. लिटर ( २०२२ साठीचा दर)
तर आपणही वापरून पहा व आपल्याला जाणवलेले परिणाम आम्हाला सांगा…
संदीप चव्हाण, गच्चीवरची (रसायनमुक्त भाजीपाल्याची) बाग, नाशिक
Order Now
9850569644 / 8087475242
निमपेंड हे नैसर्गिक खत आहे. गुढी पाडव्याच्या दिवशी प्रसाद म्हणून खडी साखरेबरोबर खाल्ला जाणारा कडूनिंबाचे झाड म्हणजे निम होय. या झाडाला येणारी फळे वाळली की त्याचे तेल काढले जाते. व त्याचा उरलेला चोथा म्हणजे पेंड होय. निमतेलाचा वापर नैसर्गिक पध्दतीने कीड नियंत्रणासाठी शेतीत केला जातो. तसेच निमपेंडीचा (निमखली) उपयोग केला जातो. बाजारात वेगवेगळ्या प्रतीच्या निमपेंडी मिळतात. काही बिस्कीट स्वरूपात तर काही पावडर स्वरूपात. पावडर स्वरूपात वापरलेली उत्तम म्हणजे तिचा चुरा करण्यात श्रम वाया जात नाही. शिवाय ती माती व पाण्याबरोबर सहज मिसळते. निमपें काही काळ वातावरणाशी संयोग झाल्यास तिला सफेद रंगाचा (बुरा) फंगस लागते. ही नैसर्गिक प्रक्रिया आहे. उलट तिचा लवकर परिणाम होतो. मातीत कमी वेळात एकरूप होते. तर निमपेंड ही तपकीरी तेलकट रंगाची असते. जेवढी तेलकट तेवढी ती लवकर सफेद होते. त्यास कडवट गंध असतो.
निमपेंड ही भूरभूरल्यासारखी भाजीपालावर टाकावी. एका चौरस फुटाच्या कुंडीला हाताच्य चार बोटावर घेता येईल एवढीच टाकावी. मोठ्या फळ झाडांना जिवामृत वापरत असल्यास निमपेंड आवश्यक टाकावी.
निमपेंडीचे फायदे…. निमपेंड कडवट असल्यामुळे इतर शत्रू किटकांना ती मारक ठरते. कडवट गंधामुळे कीड पळून जाते. तर गांडूळांना ते पुरक ठरते. निमपेंड मातीत टाकल्यामुळे मातीचा पोत सुधारतो. तसेच फळांचा आकार वाढतो. फळे चविष्ठ होतात. नारळ व आंब्याच्या झाडांसाठी नेहमी वापरावी. निमपेंडीमधे जे काही दहा बारा प्रकारेचे नैसर्गिक रसायने असतात. त्यांचा उपयोग झाड निरोगी राहण्यासाठी उपयोगी होतो. तसेच हुमणी अळी होऊ नये म्हणून तिच्या प्रतिबंधासाठी निमपेंडीचा हमखास वापर करावा.
बाजारात निमखत व निमपेंड हे दोन वेगवेगळे प्रकार मिळतात. निमखत हे खूपच स्वस्त असते. तेच निमपेंड म्हणून विक्री केले जाते. त्यात माती, रासायनिक खते मिक्स केलेली असतात. पण दर्जेदार निमपेंड ही तेलकट दिसते. तिचे प्रमाण हे कमी वापरले तरी झाडांना त्याचा चांगला परिणाम मिळतो. चांगली निमपेंड ही ६० रू. किलो मिळते तर ऑनलाईन मागवल्यास ती १५० ते १८० रू. किलो मिळते.
निमपेंडमधे खालील घटक असतात.
संदीप चव्हाण, गच्चीवरची बाग, नाशिक
प्रथम तुमचे अभिनंदन, कोरोनाच्या संसंर्गापासू वाचण्यासाठी लॉकडाऊनच्या काळात आपण घऱीच भाज्या उगवण्याचा प्रयत्न करत आहात. आपण सुरावत केली नसेल तर कालच्या लेखातून आपणास कळवले आहेच की सुरवात कशी करावी. तर आजच्या लेखात जे पूर्वीपासून बाग तयार केली आहे पण आता खतांची गरज आहे. अशा दोघांसाठी हा लेख गरजेचा आहे. आपण रासायनिक खताऐवजी नैसर्गिक खत वापरावयास प्राधान्य देत असतो. पण त्याची उपलब्धता सध्या होऊ शकत नाही. खत नाहीत म्हणून हातावर हात ठेवून बसू नका… आपल्या हाती अनेक पर्याय आहेत जे सहज घरच्या घरी सहज तयार करता येतात.
आपल्याकडे खत म्हणून वापरता येईल असे बरीच साधने उपलब्ध आहेत.
टीपः १) काही महाशय (फेसबूक व व्हॉट्सअप वरील एडमीन) लेख आवडला तर स्वतःच्या नावाने कट पेस्ट करून पुढे पाठवतात. तर कधी लेखा खालील नावं, व संकेतस्थळ गायब करतात. कृपया लेख आहे तसा पाठवा. आम्ही आमच्या संकेतस्थळाव्दारे महत्वाची माहिती लोकांना देण्याचा प्रयत्न करत असतो. जी त्यांना पुढील आयुष्यभरासाठी उपयोगी ठरणार आहे.
२) सध्या सकाळ या वृत्तपत्रात हिरवे स्वप्न नावाने लेख माला प्रकाशीत होत आहे. ( दर मंगळवारी) आवश्यक वाचा. व कळवा…
संदीप चव्हाण, गच्चीवरची बाग. नाशिक.
आपणास माहीतच आहे की गच्चीवरची बाग मागील १२ वर्षापासून भाजीपाला निर्मितीमधे काम करत आहे. बाग काम हे सहज सोपे व्हावे म्हणून आम्ही नवनविन प्रयोग व उत्पादने तयार करत आहोत. कुंडी वजनाला हलकी, रोपनां पोषक ठरेन व ति पण बराच काळ चालेल यासाठी आम्ही विशिष्ट पध्दत वापरत होतो. ती पध्दत आम्ही अजूनही काही सेटअप मधे वापरत आहोतच. तसेच ही पध्दत आता सर्वदूर सुरू झालीय य़ाचा आनंदही वाटतो.
त्यात नारळाच्या शेंड्या, पालापाचोळा असे ऐंशी टक्के व खत आणि माती विस टक्के प्रमाण वापरतो. ति पध्दत कुंडयानां निरंतर खताचा पुरवठा करतेच. पण दिर्घकाळ चालले. नैसर्गिक संसाधने तीच आहेत पण त्यात आता नवीन गोष्टीचा थोडक्यात इंप्रुव्हमेंट केली आहे. थोडक्यात वरील सार्या गोष्टीचा आम्ही चुरा करून घेतो. जेव्हां त्याचा बारीक चुरा करून बघितल्या व त्याचे प्रयोग करून बघितले. विशेषतः यात भाजीपाला लागवड करून पाहिला. त्याचे छान परिणाम समोर आलेत. आपण ते पहावयास येवू शकता.
यालाच आम्ही BISHCOM असे म्हणतो. यात वेगवेगळ्या गोष्टींचा समावेश करतो. थोडक्यात आम्ही Potting Mix तयार केले आहे. Natural potting mix (Biomass shredding compost Material) याचे फायदे…
Natural Potting Mix २० Kg packing उपलब्ध….
हे मॅझीकल Potting Mix ३ प्रकारात उपलब्ध आहेत.
१) प्लॅटिनम २) गोल्डन ३ सिल्व्हर
सविस्तर पुढील प्रमाणे….
३) सिल्व्हर या प्रकारात फक्त Biomass Shredding Compost Material BISHCOM मिळेल. ( 20 Kg Packing bag X 16/- kg= 320/- + Dilevery charges in nashik 50/-
हे खत आहे का? हो, use as mulching, fertilizer, potting mix, composting powder, असा विविधतेने वापर करता येतो
२) गोल्डन या प्रकारात BISHCOM ( 20 Kg Packing bag X 16/- kg= 320/- + लाल माती 100/- सिमेंटच्या आकाराची बॅग्जस मिश्त्रण मिळेल Dilevery charges in nashik 50/-
१) प्लॅटिनम या प्रकारत BISHCOM + लाल माती+ व नैसर्गिक खते ( शेणखत निमपेंड, तंबाखू पावडर यांचे योग्य प्रमाणात मिश्त्रण मिळेल.
( 20 Kg Packing bag X 16/- kg= 320/- , माती 100/- विविध खतं 16 kg, 475/- Dilevery charges in nashik 50/- to 250/-
वरील मिश्त्रण तुम्हीही तयार करू शकता. किंवा आपणास तयार हवे असेन तर फक्त प्लॅटिनम प्रकारातील potting Mix मिळेल.
प्लॅटिनम प्रकारातील potting Mix हे अन्नपूर्णा बॅग असेन तर २५०/- प्रमाणे व होलसेल हवे असेल तर २० लिटर रंगाची बादली भरून ३०० रू. + Dilevery charges वेगळे.
प्लॅटिनम प्रकारातील potting Mixer हेच अन्नपूर्णा बॅग मधे वापरले जाते.
संदीप चव्हाण, गच्चीवरची बाग, नाशिक. 9850569644
How to Use Cow dunk Ash…
र र राखेचा…. आजच्या आ
धुनिक जगतात जी काही सुविधा, सोयी तयार झाल्या आहेत. त्याखूप वरवरच्या, तकलादू व अल्पजिवी आहेत. म्हणून कचरा निर्मीती, आजारपण, शेतीतील घटते उत्पादन व पर्यावरण नाश अटळ झाला आहे. हजारो वर्षापासून माणूस समूहाने राहू लागला. तेव्हापासून त्याने निसर्गाला धक्का न लावला त्याची जीवनशैली ठरवली व त्याची परस्पर पुरक अशी सांगड सुध्दा घातली. त्यातील चूल ही महत्वाची पध्दत. चुल्हीला आपल्या संस्कतीत महत्व आहेच. पण त्यापासून तयार होणार्या राखेला सुध्दा कृषी उत्पादनात अनन्यसाधारण महत्व आहे.
शुध्द गोवर्याची वस्त्रगाळ केलेली राख ही दात घासण्यासाठी करत असत तर गर्भारपणात स्त्रिया कॅल्सशियमची पूर्तता व्हावी यासाठी राख खात असत.
राखेचे गुणधर्मः राख ही पाणी धरून ठेवण्यासाठी उपयुक्त असते. त्यामुळे तिचे प्रमाण हे पंधरा दिवसाला किंवा महिण्याला एका चौरस फूटाला तळ हाताच्या चार बोटावर मावेल एवढेच असावे. अधिक प्रमाणात टाकल्यास पाणी धरून ठेवण्याच्या गुणामुळे कुंडीत किंवा झाडा भोवती गाळ होण्याची शक्यता असते. कारण राख बराच काळ पाणी संग्रहीत करून ठेवते.
खत म्हणून उपयोगः राखेत सुक्ष्म अन्नद्रव्य असतात. जी कीड नियंत्रणाचेही कार्य करत असते. त्या नत्र, स्फूरद व पालाश याचे प्रमाण बर्यापैकी असते. उत्पादक मातीतील अन्नद्रव्य संतूलन करण्यासाठी राख हा महत्वाचा घटक आहे. रोपांना राख दिल्याने पानांचा रंग हिरवागार होतो. फळ फूलांची गळती होत असल्यास त्यास सुक्ष्म द्रव्य मिळाल्याने फळ फूल धरू लागते. शिवाय फळ वाढीस राख ही महत्वपूर्ण भूमिका बजावते. राखेमुळे जमीन भूसभूशीत व्हायला मदत होते.
कीडनियंत्रणः राख व भस्म यात सुक्ष्मसा फरक आहे. राख ही भुरभरीत असते. तर भस्म हे तळहातावर राख घेतल्यानंतर ती हलकीशी झटकल्यास तळरेषांच्या मधे साचून बसते ते भस्म. तर राखेत सुध्दा भस्माचे प्रमाण ( म्हणजे अति बारिक कण) असल्यामुळे तिचा उपयोग हा कीड नियंत्रणासाठी होतो.
काळा मावा, सफेद मावा विशेषतः वालावर येणारा काळा मावावर हाताने फोकल्यास (डस्टींग, धुरळणी केल्यास) राखेतील भस्म हे सुक्ष्म किडीच्या डोळ्यात अथवा पोटात जाते. व त्यांचे कुपोषण होवू लागते. व त्यांचे प्रजोत्पदानास अडथळे येतात. साहजिकच नियत्रंण होवू लागते.
राख ही रान गोवर्या (शेण्या) देशी गायीच्या शेणाच्या गोवर्या असाव्यात. त्या खालोखाल लाकडांची राख चालेल. पण शक्यतो प्लास्टिक कचरा, कागद जाळलेली राख नसावी. राखेत कोळश्याची भूकटी असली तरी चालेल. जी राखेत असतेच. ( अर्धवट जळालेले गोवरी अथवा लाकडामुळे ती तयार होते.)
त्यामुळे होळीची राख अथवा चुल्हीची, तंदुरी भट्टीची, बेकरीतील राख चालेल. तसेच अग्नीहोत्र व देवापुढील अगरबत्तीची राख ही बागेसाठी चालेल.
आम्ही चुल्हीतील राख ही संग्रहीत करून त्यास चाळणी करून एक किलो पॅकींगमधे विक्रीस उपलब्ध आहे.
गच्चीवरची बाग. नाशिक
८०८७४७५२४२.
”सुपीक माती म्हणजे काय, सुपिक माती कशी बनवायची, तिचे निर्देशक (indicators) काय ही सारी प्रश्न कधी ना कधी आपल्या सार्यांना बागकाम करतांना पडलेली असणारच.”
लाखो वर्षानंतर तयार (म्हणजे उत्पादक) झालेल्या जमीनीवर माणूस शेती शिकला. बियाणं पेरायचं कधी कसं, केव्हां हे म्हणजे तो उगवायला शिकला. व हे वर्षानुवर्ष सुरू राहिलं. पण त्याला आता मातीच सुपिक कशी करायची हे मोठं शिकण्याचं आवाहन त्यापुढे उभ राहिलयं. मागील शतकात जागतिक महायुध्दात वापरून उरलेली घातक रसायने वापरायची कुठे याचा मोठा प्रश्न बड्या देशातील बड्या कंपन्यांना पडला. त्यांनी ति विकसनशील देशात शेती उत्पादन वाढीसाठी वापरावयाचे ठरवले. झालं तर मग… ति वापराचे परिणाम आपण सारेच भोगत आहोत. कधी नव्हे तो मूळ प्रश्न तयार झालाय तो म्हणजे माती सुपिक कशी करायची. कधी नव्हे तो मनूष्य प्राणी आता मातीच्या नापिकतेला,सामोरा जातोय. शेतीच्या शिकण्याच्या प्रवासात हा MAN Made प्रश्न पहिल्यांदाच तयार झाला. कि मातीही नापिक होवू शकते. नि तो कामाला लागला.
जो स्वतः शेती करतो. शहरात राहून गाडग्या- मडक्यात, कुंड्यात भाज्या उगवू पहातो त्याला मातीच्या नापिकतेचा नेहमी प्रश्न पडतो.
तर सुपिक मातीची काही लक्षणं पाहू या..
१) माती वजनाला अंत्यत हलकी लागते.
२) तिला (किंवा त्यात पाणी टाकल्यानंतर) वळवाच्या पहिल्या पावसासारखा सुंगध येतो.
३) दिसायला अगदी काळी भोर, भुरभूरीत चहापत्ती सारखी वाटते.
४) बागेसाठी वापरल्यास ति उत्पादक असल्याचं लक्षात येतं.
उत्पादक माती तयार करण्यासाठीचे टप्पे,
२० टक्के लाल माती, ८० टक्के पालापाचोळा (सुका नैसर्गिक, नारळाच्या शेंड्या, उसाचे चिपाट असा कुजणारा कचरा) यांत वर्षभर भाज्या उगवणं, एकार्थाने ते कंपोस्ट, वर्मी कंपोस्ट करणे, हे वर्षभरानंतर चाळून त्यातील जाडा भरडा अवशेष काढून टाकणे. (दुसर्या कुंडीसाठी वापरणे) या चाळलेल्या खतात कंपोस्ट खत, वर्मी कंपोस्ट खत, शेणखत (शेणखतावरील लेख वाचावा) व निमपेंड यांचे मिश्त्रण केले आहे. यातील ओलावा टिकावा म्हणून देशी गायीचे गोमूत्र, जिवामृत टाकले जाते. वरील सार्या प्रक्रियेत विविध प्रकारचे जीवाणूंचे संवर्धन होते त्यांचा मातीतील अस्तित्व वाढते.
अशी ही उत्पादक खत विक्रीसाठी उपलब्ध आहे. (५ किलो पॅकींग-१००रू.)
लेख आपणास उपयोगी, इतरांना उपयुक्त वाटल्यास नक्कीच लाईक व शेअर करा.
गच्चीवरची बाग, नाशिक.
9850569644
http://www.gacchivarchibaug.in
संदीप चव्हाण नाशिक.
आपल्याला रोज बदाम अक्रोड खाणे परवडले म्हणून आपण रोज तेच तेच खात नाही.. का तर आपल्या शरिराला इतरही सुक्ष्म घटकांची गरज असते म्हणूनच गरजेचे आहे म्हणून नागली, बाजरी, उडीड व इतर धान्य किंवा खाद्यपदार्थ खात असतो. तसेच बागेतील झाडांचे आहे. आपल्याला ब्रॅंडेड खत किंवा एकादे निवडक तेच तेच खत आपण विकत घेवून झाडांना देत असू तर ते मातीच्या आरोग्यासाठी व बागेच्या स्वास्थासाठी उपयोगी ठरत नाही. आपणही रोज रोज तोच पदार्थ खाऊ का… नाही ना… तर अशा विचाराने आपल्या बागेला सुध्दा विविध निविष्ठांची (खताची गरज असते. अर्थातच ते आपल्याला घरच्या घरी किंवा खात्रीलायक ठिकाणाहून खरेदी करू शकता)
उदाः शेणखतः आपल्या बागेसाठी बहुतेकदा शेणखत हे खत वापरले जाते. पण ते शेणखत खरोखरच उपयोगाची आहे का, त्याची बनवण्याची प्रक्रिया आपण अभ्यासली आहे का… तर नाही…
आम्ही बनवत असलेले शेणखत हे वैज्ञानिक व तर्कसंगत पध्दतीने बनवलेले आहे. ते कसे पाहूया..
पहिले म्हणजे तुम्ही जे शेणखत आणता त्यात शेणाचे खडे किंवा गोळे असतात. हे शेणखत उकीरड्यावर कंपोस्ट केलेले असते. उन्हामधे शेणातील जीवाणू ही मृतवत होतात. तर पावसाळ्यात त्यातील सत्व वाहून जाते. तसेच उकीड्यावर शेण टाकल्यामुळे उकीरड्याचा गाभा फक्त कंपोस्ट होतो. काही शेण हे कंपोस्ट न होताच आपल्या बागेत मिसळून हे झाडांना दिले जाते. जे शेण कंपोस्ट होत नाही त्यात किंवा जमीनीवर कंपोस्ट होण्यासाठी टाकले जाते. त्यात हुमणी अळीचे प्रमाण प्रचंड असते. हुमणी अळ्या या झाडांच्या गोड अन्न मुळ्या खाण्याचं काम करतात. झाडं जिवंत वाटतं पण वाढत नाही किंवा एकादे मोठे झाडं अचानक वाळून जाते.
तसेच दुभत्या जनावरांना दुध अधिक येण्यासाठी हार्मोन्स वाढीचे इंजेक्शन दिले जातात. या इंजेक्शन मुळे सेवन केले जाणार्या दूधामुळे मुली लवकर वयात येणे, मुलांमधे प्रौढत्वाची लक्षणे दिसू लागतात.
हे हार्मोन्सची इंजेक्शन विक्रीला बाजारात बंदी आहे. पण ते सर्सास विकली जातात. तर या औषधाच्या मात्रा जशा दुधात उतरतात त्याच्या क्रित्येक पटीने ते शेणात मिसळतात. माझ्या अभ्यासानुसार अशा जनावरांचे शेण हे खत म्हणून वापरले असता फळांचा आकार हा दुप्पटीने वाढतो. म्हणून यापासून सावधान…
आमच्या घरची ही गाय ही दुधासाठी नसून ती गौमुत्र व फक्त शेणासाठी पाळली आहे. त्यामुळे तिला कोणतेही इंजेक्शन देत नाही. तसेच तिच्या शेणापासन आम्ही बनवत असलेल्या खताची प्रक्रिया ही संपूर्णतः सावलीत व पावसापासून बचावलेली असते. त्यामुळे वरील मुद्दयात नमूद केलेले मुद्दयानुरूप त्याचे सत्व जपले जाते. तसेच ते जमीनीपासून वर अश्या सच्छिद्र विटांच्या हौदात तयार केले जाते. त्यामुळे त्याची दुर्गंधी नसते तसेच वेळो वेळी त्यातील उष्णता बाहेर पडते. तसेच चारही बाजूने त्याचे व्यवस्थित कंपोस्ट होण्यास मदत होते. या प्रकारात हुमणी अळी सापडत नाही. तसेच खत बनवण्याची प्रक्रिया ही सावलीत झाल्यामुळे त्यातील जीवाणू हे सुप्तावस्थेत जातात. व योग्य वेळी पाणी व मातीचा संपर्क झाल्यास ते पूर्नजीवीत होतात. हे खत चाळणीने चाळून 21 रू. किलो प्रमाणे किलोच्या पॅकिंग मधे 105 रूपयात उपलब्ध आहे.
रंग, रूप व गंध ..
आम्ही वरील पध्दतीने तयार केल्याल्या खताचा रंग हा काळसर, तपकीरी भासतो. वजनाला हलके. मऊशार असते. क्वचितच त्याला मातीचा सुगंधही जाणवतो.
बागेला देण्याची पध्दतः खत हे सहसा सायंकाळी द्यावे. कारण उन्हात टाकलेले खत हे वाळण्याची परिणामी त्यातील जीवाणू मृत होण्याची दाट शक्यता असते. आपणास कुंडीत खत द्यावयाचे असल्यास रोपाभोवतालची माती म्हणजे कुंडीच्या कडेची माती उकरून बाजूला करावी. त्यात मूठभर शेणखत घालावे व वरून मातीने झाकून द्यावे. जमीनीत देतांनाही हीच पध्दत वापरावी. फक्त प्रमाण बदलते. खत देवून झाल्यावर लगेचच पाणी द्यावे म्हणजे त्यातील जीवाणू हे मातीबरोबर संयोग पावतात.
शेणखत हे गुलाब, मोगरा अशा फुलं येणार्या तसेच फळझाडं, फळभाज्यासाठी वापरणे गरजेचे असते.
दक्षताः हे खत झाकून व सावलीत ठेवावे. कोरडे पडू देवू नये.
संदीप चव्हाण, गच्चीवरची बाग, नाशिक
भारतीय जीवनशैलीत गोमातेला महत्वाचे स्थान आहे. त्यामुळेच तिला धार्मिक कार्यात अढळ स्थान प्राप्त झाले आहे. खर पाहता तिच्या अस्तित्वाला वैज्ञानिक आधार आहेतच. त्यातूनच तिचे महत्व अधोरेखीत होते. गाय म्हटली की आपल्या कानात तिच्या गळ्यातील घंटेचा नाद घुमतो. तिचे हबरणे, गोमुत्राचा गंध… सारवलेले अंगण तर कधी अंगणात मारलेला सडा…
विदेशी गायीपेक्षा देशी गायीला खूप महत्व आहे. त्यांचे दूध हे आरोग्यदायी व पोषक आहे. झाडांमधे जसे नारळाच्या झाडाला कल्पवृक्ष मानले जाते. ज्याचे प्रत्येक भाग हा उपयोगी आहे. तसेच गायीचे सुध्दा… गायीच्या शेणाचा उपयोग प्राचिन काळात श्रीकृष्णांनी पहिल्यांदा केला. म्हणूनच एका बोटावर गोवर्धन पर्वत उचलला म्हणजे गाय उत्पादित पदार्थामुळे गाव स्वांवलंबन झाले.
तर शहरी परसबागेत देशी गायीच्या गोमुत्राला महत्व आहेच. त्यामुळेच आम्ही सुध्दा एक देशी गाय पाळली आहे. आता शहरात हे कसे शक्य आहे. आम्ही ते शक्य करून दाखवले आहे. अर्थात काही सुविधा असणे गरजेचे असते. मोकळी जागा, चारा पाणी, औषधे व काळजी घेण असं केल तर ते नक्कीच शक्य आहे. सर्वात महत्वाचे म्हणजे गायीच्या शेणांचे आम्ही वैज्ञानिक पध्दतीने व्यवस्थापन केले आहे. त्यामुळे तिच्यापासून मिळणारे शेण व त्याचे खत हे खूपच उपयुक्त ठरते आहे.
तर गायीच्या गोमुत्राला मानवी आरोग्यात जसे अन्यन्य साधारण महत्व आहे तसेच हे शहरी परसबाग, गच्चीवरची बाग फुलवण्यासाठी उपयुक्त आहे.
गोमुत्राचे बागेसाठी फायदे…
संजीवक द्रावण…
बागेला आपण ज्या प्रमाणे जिवामृत पाणी देतो. तेसच गोमुत्र पाणी देता येते. बागेला संजीवक द्रावण देताना १५ दिवसांचे तरी अंतर असावे. म्हणजे त्याचा परिणाम दिसून येतो. एकास दहापट पाणी मिसळून झाडांना जमीनीत दिले असता त्यातून पोषण द्रव्ये मिळतात. तसेच मुळांना मुळकूज रोग होत नाही. गोमुत्राने भिजलेली किंवा अंश असलेली माती हे गांडूळांना फार आवडते. त्यामुळे गांडूळांची संख्या वाढीस मदत होते.
फवारणी…
गोमुत्र आहे तसे बागेत फवारू नये. त्यात एकास दहापट पाणी मिसळावे. व त्याची फवारणी करावी.फवारणी ही सायंकाळी ३ वाजेनंतर करावी. म्हणजे गोमुत्राच्या उग्र वासाने कीड पळून जाते. काळा मावा व सफेद मावा यावर गोमुत्रपाण्याची फवारणी फार उपयुक्त ठरते.
गोमुत्राचा रंग, गंध व स्वभाव..
गोमुत्र शक्यतो ताजे असतांना पाण्यासारखे पिवळे दिसते. तर काही कालावधी नंतर ते सोनेरी रंगाचे दिसू लागते. गोमुत्र जसे जूने होत जाते तसा त्याचा रंग तांबडा, लाल होत जातो. गोमुत्र व मध हे निसर्गातील असे पदार्थ आहेत. ते जसे जूने होत जाते त्याप्रमाणे ते उपयुक्त ठरत जाते. त्यामुळ गोमुत्राचा संग्रह हा कितीही जूना असला तरी चालतो. गोमुत्राचा गंध हा तिव्र असतो. पण तो सहन करता येतो. बागेत गोमुत्र फवारल्याने आपलीही श्वसन प्रक्रियेची क्षमता (deep Birthing) वाढते. गोमुत्र हे वातावरणातील विषाणू मारण्याचे काम करते. म्हणून पूर्वी कोंदट खोल्यामध्ये ते शिंपडले जायचे . जेणे करून श्वास घेण्यास मदत होईल.
गोमुत्र कुठे मिळेल… ध्रुवनगर बस स्टाप, सातपूर गंगापूर लिंकरोड, चुल्हीवरची मिसळ जवळ, नाशिक.
एक लिटर पॅकिंग मधे २० लिटर प्रमाणे उपलब्ध आहे. घरपोच हवे असल्यास मिळेल. अटी व शर्ती लागू.
इतर उपयोगः फरशी पुसण्यासाठी केला असता. फरशी चकचकीत व निर्जंतूक तर होतेच. शिवाय घरातील झुरळं पळून जातात. हवेतील विषाणू मरतात व वातावरण शुध्द होते.
दक्षताः बागेसाठी जमा होणारे गोमुत्र हे गोठ्याला उतार करून एका बादलीत संग्रहीत केले जाते. त्याचा उपयोग मानवी आरोग्यासाठी करू नये. मानवी आरोग्यासाठी वेगळ्या व शुध्द पध्दतीने गोमुत्र गोळा करतात. तसेच फवारणी करते वेळेस जूने गोमुत्र असल्यास पाण्याचे प्रमाणा वाढवावे.
गोमुत्र जमा करण्याचा गोठा…. व्हिडीओ पहा…
http://www.gacchivarchibaug.in wts app / Telegram 985069644
जिवामृत म्हणजे काय…
झाडांना द्यावयाचे हे द्रव्य स्वरूपातील संपूर्णतः नैसिर्गिक घटकांचा वापर करून तयार केलेले द्रावण आहे. यात असंख्य सुक्ष्म जिवाणू असतात. बागेला, झाडांना, कुंड्याना संजीवक म्हणून त्याचा वापर करता येतो.
जिवामृत वापरावयाचे फायदे…
जिवामृत वापरामुळे झाडांना चांगली फूट फूटते, फूल गळती होत असल्यास ति थांबणे, फळांची संख्या व आकार वाढतो. बरेचदा फळ येत नसल्यास ते येवू लागतात. जिवामृत हे मुळांशी देता येते तसेच त्याची फवारणी करता येते. जिवामृताच्या वापरामुळे मातीचा पोत सुधारतो. माती मऊसूत होते. रंग बदलतो. विशेषतः उत्पादनशील बनते.
जिवामृत वापरावयाचे अनूभवः एक..
लग्नाची आठवण म्हणून एका दांपत्याने पारिजातकाचे झाडं लावले होते. ते झाडं फुलले. अंगणात पारिजातकाचा सडा पडत होता. पण काही कालांतराने ते झाडं वाळू लागले. फूट फूटेना. त्या झाडांत भावना गुंतल्यामुळे ते तोडून टाकावेसे वाटेना. त्याची छाटणी झाली. खत देवून झाले. पण झाड रूसलेलेच. असे दोन वर्ष झाली. पण झाड काही बहरत नव्हतेच. शेवटी झाडांलाही वय असते. त्याला काढून टाकावे. असा निर्णय झाला. पण कुठून तरी गच्चीवरची बागेचा सल्ला घ्या असे सुचवले. झाडं पाहिले. झाडांच्या तळाशी खडक आहे असे निदान झाले. जमीनीतले आवश्यक पोषण संपले होते किंवा जिवाणूंचा अभाव होता. जिवामृताचा डोस देण्याचे सुचवले. दर महिण्याला पाच लिटर प्रमाणे सहा महिने जिवामृत पाण्यात पातळ करून देवू लागलो. झाड तिसर्या महिण्याला अगदी हिरवे गार झाले. नंतर जिवामृताची गरज पडली नाही. आजही ते झाडं व ते दांपत्य आभार मानतात.
अनुभव दोन…
घरी कारली व दूधी भोपळयाची वेल लावली होती. चार महिण्यात तो चांगला फोफावला. पण फळ काही धरत नव्हती. अर्थात ते बेणं संकरीत होतं. रसायनाच्या वापराशिवाय ते थोडीच रिर्टन गिफ्ट देणार होत. पण मी रसायनांच्या कट्टर विरोधात. फळ नाही आलं तरी चालेल पण रसायनं वापरवायाची नाही, मातीचा नाश करून घ्यावयाचा नाही असं ठरवलेलं. त्याचे लाड म्हणून शेणखत, जिवामृत पाण्यात डायल्यूट करून देत होतो. पण फळ काही धरेणात. वेल काढून टाकावीत या निर्णयावर आलो. पण एक विचार डोक्यात चमकला. जिवामृत पाण्यात देण्यापेक्षा डायरेक्ट दिले तर काय होईल. घरचच जिवामृत होतं पण वेलाला गरम पडेल म्हणून मीच ते देत नव्हतो. पण वेल काढायचाच आहे. असाही जिवामृत दिल्याने वेल वाळला तर वाळला नाही तर कारली, भोपळे तर मिळतील. पंधरा दिवसाच्या अतंराने दोन वेळा १-१ लिटर जिवामृत दिले. काय आश्चर्य भोपळ्याच्या वेलान ५-६ संख्येन हातभर लांब असे भोपळे दिले. तर कारल्याने ३-४ किलो कारली दिलीत. २० प्रमाणे चार लिटर जिवामृत वापराचा खर्च फक्त ८० रू. तेही संपूर्णतः नैसर्गिक फळ.
हाच प्रयोग आम्ही बाग फूलवतांना, गार्डन मेन्टनंन्स करताना इतरांकडे केला. तेथेही चांगला परिणाम येवू लागला. आता आवश्यक असेल तेथेच आहे तसे जिवामृत देतो. बेबी पमकीन, वाल छान येताहेत.
आंब्याची झाडं, नारळाची झाडं, अंजीर यांना याचा उपयोग केला आहे. व त्याचा परिणाम उत्तम येताहेत. तसेच पोषणाअभावी झाडांची फळे किडतात. आतल्या आत सडतात. यावर यांची फवारणी, व मुळाशी देणे गरजेचे आहे.
जिवामृताची फवारणी… विस लिटर पाण्यात ठराविक अतंराने जिवामृत फवारणी केल्यास काळा मावा, तुडतुडे, मिलीबग हे येत नाही. बाग निरोगी राहते.
जिवामृत कसे बनवतात…
जिवामृत हे द्रावण देशी गायीचे शेण, देशी गायीचे गौमुत्र, चना डाळीचे पीठ, गुळ व बागेतील माती यांच्या पासून तयार केलेले असते. हे द्रावण बनविण्यास दोन दिवस लागतात. व जास्तीत जास्त सात दिवसात हे गरजेचे असते. त्यानंतरही वापर केल्यास झाडांना अपाय होत नाही. फक्त त्याचा परिणाम हा ताज्या द्रावणापेक्षा कमी येतो.
जिवामृताचे रंग रूप व स्वभाव…
जिवामृताचा रंग हा सोनेरी असतो. त्याला गुळाचा गोड, गोमुत्र शेणाचा व डाळीच्या पिठाचा असा संमिश्त्र गंध येतो. जिवामृत भरलेली बाटली ही सावलीत ठेवावी. उन्हात ठेवल्यास त्यात जिवाणू निर्मीतीची गती वाढते. व बाटली ब्लास्ट होण्याची शक्यता असते. शक्यतो ती उघडी ठेवावी. लांबच्या प्रवासात न्यावयाचे असल्यास अधनं मधनं त्याचे झाकण उघडून आतील वायू काढून टाकावा.
जिवामृत कुठे मिळेल..
जिवामृत हे द्रावण आमच्याकडे १ लिटर पॅकींगमधे २१ रूपयात उपलब्ध आहे. नाशिक शहरात ५० डिलेव्हरी चार्जेस प्रमाणे घरपोच पोहचवतो. On Road असल्यास डिलेव्हरी चार्जेस घेत नाही. (तसेच वेळो वेळी त्या त्या भागात आल्यास व्हाट्स अप वर कळवले जाते. संपर्कात रहा)
ध्रुवनगर बस स्टाप, सातपूर गंगापूर लिंक रोड, (चुल्हीवरची मिसळ) नाशिक येथील कार्यस्थळावर जिवामृत मिळेल त्यासाठी फोन करून येणे. कसे पोहचावे.
मुबंई पुणे येथे एक लिटर जिवामृत हे ६० ते ८० रूपये लिटर विकले जाते. अगदी उत्तम व आकर्षक पॅकिंग मधे २०० रू. लिटर नेसुध्दा विक्री होत आहे. आम्ही नाशिक मधे शक्य तेथे घरपोच २० रु. लिटर ने देत आहोत. जिवामृत भरण्यासाठी टाकावू पाण्याचा बाटल्यांचा आवर्जून वापर करतो. कारण त्याचा पूर्नवापर होणं गरजेचे आहे. त्यामुळे आमची किंमत कमी आहे. आपल्याला जिवामृत कसे बनवावे याचेही निशुल्क मार्गदर्शन करतो.
कसे वापरावे…
एक लिटर जिवामृत हे आहे तसे किंवा पाच ते पंधरा लिटर पाण्यात डायल्यूट करू शकतो. एक चौरस फूट कुंडीसाठी डायल्यूट केलेले मगभर जिवामृत टाकू शकता.
जिवामृत बनवण्यासाठी आम्ही घरी देशी गाय पाळली आहे. आठवड्याला एक किंवा दोन वेळेस २००-२०० लिटर द्रावण तयार केले जाते. आम्ही Garden Maintenance ची काम करतांना त्याचा सढळ हाताने वापर करतो.
दक्षताः जिवामृत पाणी हे फक्त फवारणीसाठी वापरावे. सरसकट सर्वच झाडांना जमीनीवर देवू नये. गांडूळांची संख्या कमी होते. जेथे गरज असेल तेथेच Concentrate द्यावे. तसेच सातत्याने वापर करू नये. त्यात थोडा खंड पाडावा. कारण जमीन उत्पादनशील व्हावयास इतरही घटकांची, जिवाणूची गरज असते. शहरी परसबाग व शेतात याचे परिणाम, वापर, प्रमाण यात विविधता आढळून येते. कृपया अनुभवी तज्ञांच्या मार्गदर्शनानेच त्याचा वापर करावा.जिवामृत वापरल्या नंतर निमपेंडीचा वापर जरूर करावा.
सोशल मिडीयावर निशुल्क मार्गदर्शनासाठी गच्चीवरची बाग, नाशिक. संदीप चव्हाण, 9850569644
जमीन उत्पादनशील व्हावयास इतरही घटकांची, जिवाणूची माहिती पुढील लेखात..
जिवामृताचा बाग व शेती व्यतिरिक्त कुठे कुठे वापरता येते… माहिती पुढील लेखात.
आपल्याला रोजच नाष्टा, जेवण, लोणचं, सरबत लागत, बरं हे एकाच चविच असून चालत नाही, त्यातही विविधता लागते. तसेच मला परवडतं म्हणून रोज बदाम, काजू खाल्लेले चालेल का?
तसंच झाडाला नेहमीच शेणखत किंवा बाजारातील ब्रँडेड खत टाकून चालेल का ?
नाही चालणार ना ! कारण आपल्याला जसं विविध चविच लागतं तसं झाडांनाही लागतं, यालाच चौरस आहार असे म्हणतात. आपल्या लाडक्या झाडाचे आपण बरेच लाड करतो पण ते एकाचवेळी एकाच प्रकारचे खत देऊन आपण त्याला वाढवण्याचा प्रयत्न करतो. त्यामुळे बरेचदा झाडांची वाढ थांबते, साधे पानही येत नाहीत तर कधी झाड वाळून जातात किंवा बरेचदा बरीच वाट पाहायला लावतात अशा वेळेस आपल्याला घरच्या घरी बरीच खते तयार करता येतात. त्यातलंच जीवामृत हे एक संजीवक म्हणून आपण वापरू शकतो. जीवामृत कसे बनवायचे त्याच्या बऱ्याचशा गोष्टी युट्युबवर उपलब्ध आहेत. परंतु ज्यांना ते शक्य नाही ते आम्ही नाशिक शहरासाठी पुरवतो. साधारण 25/-रुपये लिटर [हेच हेच पुण्या-मुंबईला दुधापेक्षा जास्त भावाने विकले जात आहे]असलेले हे जीवामृत त्याचं 5 ते 15 लिटर पाणी तयार करून आपण ते झाडांना देता येतं. यातून झाडांना झाडांची वाढ, प्रगती थांबलेली असेल तिथून ते फुलायला सुरुवात होते. म्हणजे फूल गळती होत असेल तर फळ यायला सुरुवात होते. आज पर्यंत जीवामृताचा शहरी परसबागेत सर्वांनाच उपयोग व त्याचा प्रत्यय आला आहे. [वाचत रहा]
माझा एक विशेष अनुभव इथे नोंदवा वाटतो. संकरित असलेले बियाणे मी मागच्या परसदारी लावलं होते, सारा वेल कंपाउंड वरती वाढला होता. अपेक्षेप्रमाणे तीन महिने झाले तरी दुधी भोपळा, कारली यांना फळ लागत नव्हतं, वेल काढून टाकण्याची वेळ आली तसा निर्णय झाला. त्याच वेळेस लक्षात आलं की आपण आज पर्यंत या वेलांना पाण्यात मिसळून जीवामृत दिलेच आहे तर ते वेल काढण्याआधी का नाही आपण आहे तसं [consontret ] जीवामृत दिले तर काय होईल ? प्रयोग तर करूया ! म्हणून एक लिटर जीवामृत प्रत्येक वेलाला देण्यात आलं. यापूर्वी असा समज होता की आहे तसं जीवामृत दिलं तर वेल वाळू शकतात. असाही वेल काढायचा होता त्यामुळे आहे तसे जीवामृत देऊन पाहिलं आणि काय आश्चर्य ज्या दुधी भोपळ्याचा वेल काढण्याची वेळ आली त्याला 2-2 किलोचे 5 भोपळे लागलेत आणि कारले तीन ते चार किलो निघालेत आणि तेव्हापासून हा प्रयोग नाशिक मध्ये ज्या ठिकाणी आम्ही बाग फुलवतोय तसेच जीवामृत विक्रीसाठी जाईल त्या ठिकाणी करू लागलो आणि काय आश्चर्य जीवामृत दिल्यामुळे झाडांना भरपूर फळे येऊ लागली आणि तेव्हापासून फक्त कीडनियंत्रणासाठी पाण्यात विरघळून जीवामृत लागलो. ज्या झाडांना गरजेच आहे त्यांना हा जीवामृत एक एक लिटर द्यायला सुरुवात केली. त्यातून चांगले रिझल्ट आलेत आणि म्हणूनच अनुभव आपल्या सोबत share करत आहोत.
जीवामृत तयार करण्यासाठी देशी गायीचे शेण, गोमूत्र, हरभऱ्याच्या डाळीचं पीठ, गूळ व पाणी यांचे मिश्रण तयार केले जाते. या मिश्रणात प्रचंड प्रमाणात जिवाणूंची संख्या वाढते व ही वाढलेली संख्या म्हणजेच द्रावण आपण झाडांना दिल्यास त्यातून जिवाणू माती सोबत संयोग करतात व त्यातच त्यांचे खत तयार होऊन झाडाला चांगले परिणाम देतात. तयार जीवामृत आमच्याकडे मिळेल. नाशिक शहरात घरपोच हवे असल्यास 20/-लिटर +50 /- Delivery charges आकारले जातील.
09850569644.
Gacchivarchi Baug 
You must be logged in to post a comment.